در میان خیابان ها و کوچه پس کوچه های تهران، خیابان امام خمینی حال و هوای ویژه ای دارد. این خیابان شاید همیشه پر همهمه و ترافیک باشد؛ اما بنیادی ترین سازه ها را در خود جای داده است و به قولی می توان آن را قلب پایتخت دانست.سردر باغ ملی یکی از بناهای موجود در این خیابان است که پیش از ساخته شدن برج آزادی به عنوان نماد این کلانشهر شناخته می شد و امروزه جاذبه ای خیره کننده به شمار می رود. جالب آنکه بدانید فیلم‌هایی مانند مدار صفر درجه که داستانش در زمان رضاخان رخ می دهد، در جوار این سردر ساخته شده است.این سردر در زمان قاجار ساخته شد و در سال های بعد تغییراتی را به خود دید. سردر باغ ملی در ابتدا دروازه ای برای ورود به میدان مشق بود که در آن زمان اهمیت بسیاری داشت. نوع معماری و اتفاق های تاریخی رخ داده در میدان مشق تهران و مجاورت بنا با ساختمان وزارت امور خارجه، اهمیت سردر باغ ملی را دو چندان می کند.

دروازه ای باشکوه که به سردر باغ ملی معروف است در سال 1340 هجری قمری در مدخل میدان مشق سابق، محل رژه نظامی قشون عهد قاجار ساخته شد. این بنا دارای معماری منحصر به فرد و تلفیقی از معماری دوران های مختلف تاریخی ایران و سبک های اروپایی است. نمای سردر باغ ملی دارای سه دروازه، هشت ستون آجری گرد، قالب های کاشی کاری شده، پنجره های هلالی، سقف شیروانی و ترکیبی شایسته از آجر، کاشی، سنگ، چوب و فلز است. اگر برای بازدید از سردر باغ ملی به خیابان امام خمینی (ره) رفتید موزه های سکه، پست و موزه مَلِک را هم در مسیر خواهید دید.

سردر باغ ملی هم از همین جاذبه هاست که در نگاه اول تنها یک اثر تاریخی به نظر می رسد اما کافیست از آن گذر کنید و در آن سوی دروازه خاطره ای خوش برای خود بیافرینید.

همین که پای تان به آن سوی این سردر می رسد، دیگر خبری از همهمه خیابان امام خمینی و رفت و آمدهایش نیست. نسیم خنکی می وزد و جلوه زیبایی پیش روی تان قرار می گیرد. می توانید در میان این آرامش و زیبایی قدم بزنید و به لحظات تان رنگی دیگر ببخشید. اگر خسته هستید، به سراغ نیمکت ها بروید و دقایقی را بر روی آنها بنشینید. از دیدن مناظر لذت ببرید و در قلب تهران قدیم طعمی متفاوت از گردش را بچشید.

کمی که قدم بزنید به ساختمان وزارت امور خارجه می رسید که بسیاری برای ثبت تصویر در جلوی آن توقف می کنند. ساختمان دانشگاه هنر هم در همین باغ قرار دارد و می توانید از دیدنش لذت ببرید.

تاریخچه باغ ملی

در سال ۱۲۷۸، محمد حسین خان سپهسالار، در ادامه اقدامات خود برای توسعه میدان مشق دست به کاری متفاوت زد. او دروازه‌ای زیبا با یک در دو لنگه و دو طاق نمای مجاور آن در شمال خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی‌) نصب کرد که گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن مشق نظامیان را می دید. بر اساس طرح‌ها و نقشه‌های تهرانِ زمان ناصرالدین شاه‌، این سردر در شمال خیابان سپه‌ و در محدوده بانک سپه تا کوچه پست قرار داشته است. در سال‌ ۱۲۸۰، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی میدان مشق ساخته شد که مرکز قزاق خانه دولتی بود و جلوه ای دیگر به میدان داد. در پایان دوران قاجار این میدان از یاد رفت و دیگر رونق سابق را نداشت.

پیش از این گفتیم که بعد از کودتای 1299 خورشیدی میدان مشق کاربری خود را از دست داد. همین مساله بهانه ای شد تا رضاخان که در آن زمان هنوز بر تخت شاهی تکیه نزده بود، دستور ساخته شدن سردر باغ ملی را بدهد و محدوده میدان مشق صاحب یک سردر جدید شود. بنابراین سر در باغ ملی و سپس ساختمان‌های مجاور آن به دستور مستقیم رضاخان توسط جعفر خان کاشانی و کمک آلمانی‌ها پیش از آغاز جنگ جهانی دوم ساخته شد. این بنا را در شرق سردر قبلی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساختند و پس از آن نسبت به ویران کردن سردر قدیمی اقدام کردند که در محل تقاطع ضلع جنوبی و ضلع شرقی میدان قرار داشت. این فرآیند در سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ صورت گرفت و از آن با عنوان نوسازی سردر باغ ملی یاد می کنند.

در نخستین سال‌های وزارت جنگ پهلوی اول‌، قسمت غربی میدان و بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سردر بزرگ الماسیه که ساختمان قورخانه تهران (نخستین کارخانه اسلحه سازی ایران) بود را بر سردر باغ ملی نصب کردند. در همین زمان نیم تنه رضا پهلوی به دستور سردار اعتماد، رییس کل قورخانه ساخته و بر بالای سردر نصب شد. این نیم تنه تا آخر دوره پهلوی دوم در سر جای خود بود؛ اما در دوران انقلاب آن را سرنگون کردند و به احتمال زیاد در فضای باز بانک ملی مقابل سردر به دل خاک سپردند.

در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۴ این سردر را مرمت و سیستم نورپردازی بر روی آن پیاده کردند تا به هنگام شب نیز جلوه ای خاص و زیبا داشته باشد. این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۳۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و به عنوان میراث تاریخی ایران به شمار آمد. در سومین دوره جایزه خشت طلایی، سازمان زیباسازی و شهرداری منطقه ۱۲ شهرداری تهران، به واسطه احیا و بازسازی سر در باغ ملی و مجموعه میدان مشق تهران به عنوان یکی از برگزیدگان اعلام شد

معماری باغ ملی

این سردر توسط جعفرخان معمار کاشانی، طراحی و ساخته شده است؛ اما تلاش دیگران را در ساخت آن نمی توان نادیده گرفت. در اینجا می توان از استاد اسماعیلی یاد کرد که سفت کاری بنا را انجام داده و یا از کریم منیژه نام برد که ستون‌ها را ساخته است و در این میان نباید هنر ساخت کاشیِ استاد خاک نگار مقدم و کاشی‌کاری‌ استاد حسین کاشی‌پز را نیز فراموش کرد.

در ساختار سردر باغ ملی ترکیبی از سبک معماری ایرانی-اروپایی معروف به سبک رضا خانی دیده می شود که معماری روز آن دوره به شمار می رود و در کاشی کاری ها و کلاه فرنگی بیش از هر جای دیگری جلب توجه می کند. این سبک در معماری ایران تلفیقی از معماری دوران‌ مختلف تاریخی ایران و سبک‌های اروپایی است و استفاده یا تقلید از سبک‌های معماری ایران باستان با قالب و عملکرد امروزی در آن دیده می شود.

در ساختار تمام بناهای میدان مشق‌ این سبک به نحوی جلوه گر شده است: ساخت موزه ایران باستان به سبک ساسانی و به تقلید از طاق کسری و ایوان مداین‌، بنای کاخ شهربانی به سبک هخامنشی‌، بنای کاخ وزارت امور خارجه به سبک هخامنشی و به تقلید از دستگاه زرتشت در نقش رستم و بنای سازمانی ثبت اسناد و املاک با تلفیقی از سبک معماری هخامنشی‌، ساسانی‌، اسلامی و اروپایی.

فرم این بنا بسیار شبیه به دروازه‌های پایتخت در دوران ناصرالدین شاه به نظر می رسد. بیشتر بخش های این بنا شامل پی و پایه و شال ستون های هشت‌گانه و ساق ستون ها از آجر ساخته شده اند و سنگ، چوب، آهن و برنز دیگر مصالح مورد استفاده در بنا هستند.

پهنای این سردر از شرق به غرب به حدود 28 متر می رسد. این در حالیست که در قدیم دو اتاق نگهبانی و بازرسی نیز در قسمت غربی و شرقی قرار داشت و بر پهنای سردر می افزود. البته پس از مدتی اتاق غربی به صورت قسمتی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس درآمد و اتاق شرقی به ساختمان اداره پست تهران افزوده و مدتی بعد خراب شد.

هشت ستون آجری در نمای بیرونی این سردر دیده می شود که به صورت جفت طراحی و ساخته شده اند. این ستون ها در اطراف ورودی‌های سه گانه قرار گرفته اند و نسبت به یکدیگر به اندازه یک قطر ستون عقب نشینی دارند؛ یعنی دو عدد از چهار ستون در اطراف هر ورودی، کمی عقب تر تعبیه شده و این مساله در ترکیب با سایه و روشنایی نور جلوه‌ای متفاوت به بنا بخشیده است.

در بخش بالای این سازه جایگاه دیده‌بانی، نقاره زنی و گذر نیروهای نظامی وجود دارد. اتاقکی در بالای ورودی میانی دیده می شود که به صورت کلاه فرنگی است و الهاماتی از معماری روسیه در آن به چشم می خورد. این بخش دارای بام شیروانی است و پنجره هایی با طاق هلالی به دو سوی باغ ملی دارد. در قدیم این اتاقک نقارخانه بود و مردم تهران با نواختن شیپور در آن از طلوع و غروب خورشید باخبر می شدند.

گذرگاه های متفاوت

سردر باغ ملی دارای سه گذرگاه است؛ یک گذرگاه بزرگ در وسط برای سواره روها و دو گذرگاه کوچک تر برای پیاده‌ ها در دو طرف که امروزه اثری از گذرگاه بزرگ دیده نمی شود. هر سه گذرگاه دارای دروازه های چدنی هستند که به صورت سه‌تکه در قورخانه تهران و توسط استاد محمد علی کرمانی ساخته شده اند. بر روی زمینه تیره چدن ها نقوشی طلایی و برنجی دیده می شود و بر زیبایی بنا افزوده است. عبارت «عمل محمدعلی کرمانی» را می توانید در قسمت مرکزی در و زیر نشانه اصلی سردر مشاهده کنید و جمله «این اثر در قورخانه تهران ساخته شد» را نیز با حروف برنجی بر روی آن ببینید.

دو لنگه در آهنی، با طرح های برنز کاری شده شامل طرح‌های گل و مرغ شبیه اژدها یا پرنده خیالی هما، طرح اسلیمی‌، شیر و خورشید، و سر شیر است در آمیخته و به شکل زیبایی مشبک کاری شده اند. در بالای درهای ورودی طرح‌های طبل‌، پری‌، تاج‌، تبرزین‌، شمشیر، نیزه‌، شیپور، توپ و گلوله خودنمایی می کنند و بالای دو ورودی کناری به شکل حصیری آجر کاری شده است.

میدان مشق

میدان مشق نام مکانی در خیابان امام خمینی امروزی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان منطقه‌ای نظامی و برای تمرین رزمی قشون ساخته شد و سربازخانه مرکزی در میان آن قرار داشت. در واقع اصلِ نام این مکان به مارش فرانسوی باز می گشت که در زبان فارسی به مشق تبدیل شد. جهانگردان این محل را میدانی چهارگوش با اضلاع نزدیک به ۴۰۰ متر توصیف و از آن به عنوان یکی از بزرگترین میدان های نظامی تهران یاد کرده اند. این میدان در دوره ناصرالدین شاه مورد مرمت قرار گرفت و توسعه یافت. در سال ۱۲۷۸، محمد حسین خان سپهسالار، آن را به صورت میدانی مربع شکل درآورد و دیواری با طاق‌های آجری گرداگرد آن کشید. دروازه‌ای زیبا با یک درِ دو لنگه و دو طاق نمای مجاور آن در شمال خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی‌) نصب شد که گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن مشق نظامیان را تماشا می کرد.

این میدان از جهت های مختلف به این مکان ها محدود می شد: از شمال به خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخایی)، از شرق به خیابان علاءالدوله (فردوسی)، از غرب به خیابان قوام السلطنه (سی تیر) و از جنوب به خیابان باغشاه یا سپه (امام خمینی).

بعد از کودتای اسفندماه سال ۱۲۹۹ خورشیدی، قشون نظامی در خارج از تهران به تمرین و آموزش ادامه دادند و میدان مشق بدون استفاده ماند. با پیاده سازی طرح برپایی نخستین باغ همگانی (پارک) شهر تهران در زمین های میدان مشق نام این میدان به باغ ملی تغییر یافت؛ اما کم کم سر و کله ساختمان ها در آن پیدا شد و کاربری های تازه ای پیدا کرد. سازه های موجود در محدوه این میدان از دوران گذشته بر جای مانده اند و شامل این ساختمان ها هستند:

اداره پست (شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن امروزی)، شهربانی کل کشور (نیروی انتظامی امروزی) که وزارت امور خارجه در آن مستقر است، موزه ملی ایران (شامل موزه ایران باستان)، موزه و کتابخانه ملی ملک، اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور و بنای نخستین شرکت ملی نفت (ساختمان شماره ۳ کنونی وزارت امور خارجه).

سردر باغ ملی نیز میان ساختمان پست خانه (موزه وزارت ارتباطات کنونی) و ساختمان پیشین شرکت ملی نفت (ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه) قرار داشت و ورود به خیابان ملل متحد از خیابان سپه (خیابان امام خمینی) از طریق آن صورت می گرفت. امروزه اداره کل میراث فرهنگی استان تهران با مشارکت شهرداری منطقه ۱۲ در صدد آزاد سازی و مرمت دروازه‌ها و سنگ فرش این محوطه است تا آن را به شکل اولیه احیا کند.

این اثر در تاریخ 1376.12.2 به شماره 1968 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.